Kopalnia wapienia w pobliżu parku kulturowego Krzemionek, to niedorzeczność? Światowe dziedzictwo, czy światowy wstyd?

Świat nauki, mieszkańcy Rudy Kościelnej i samorządowcy, słowem wszyscy, nie wierzą w to, że w obrębie neolitycznych kopalni krzemionkowskich, wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, może powstać kopalnia wapienia. Honorem państwa, rządu, ministerstwa kultury, dyrekcji ostrowieckiego muzeum, a i władz lokalnych jest, by do tego nie dopuścić. Gdyby jednak kopalnia powstała, nasz unikatowy zabytek mógłby zostać wykreślony z listy światowego dziedzictwa. Rzecz więc w tym, by jak najszybciej z firmą, która ma takie plany, a więc Świętokrzyskimi Kopalniami Surowców Mineralnych dojść do porozumienia i zająć się tworzeniem parku kulturowego. Mówili o tym podczas konferencji prasowej dyrektor muzeum dr Andrzej Przychodni i archeolog, Artur Jedynak.

Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim sprawuje opiekę merytoryczną nad Krzemionkowskim Regionem Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego, wpisanym ? jak wiemy ? ponad rok temu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Administruje ono również dużą częścią terenu prehistorycznych kopalni ?Krzemionki?. Nic dziwnego, że muzeum jest żywo zainteresowane zachowaniem, w jak najlepszym stanie, zabytków i ich stref buforowych wchodzących w skład regionu prehistorycznego oraz niekolizyjnym dla tego stanu zagospodarowaniem ich otoczenia, w tym zapewnieniem pełnej ochrony innym zabytkom związanym z pradziejowym górnictwem, wpisanym do rejestru zabytków i znajdującym się w ewidencji Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jest to wszak warunkiem zachowania statusu dobra światowego dziedzictwa.

Dyrektor dr Andrzej Przychodni przypomina, że w trakcie opracowania wniosku o wpisanie obiektu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, wspólnie z Narodowym Instytutem Dziedzictwa w Warszawie oraz wieloma niezależnymi ekspertami, został wypracowany uporządkowany model opieki nad najcenniejszym polskim zabytkiem archeologicznym, jakim są prehistoryczne kopalnie w rejonie Krzemionek i Rudy Kościelnej. Założono w nim szeroko rozumianą ochronę istniejących tu struktur zabytkowych zachowanych pod ziemią, na powierzchni ziemi oraz w otoczeniu dobra światowego dziedzictwa. Jest on zawarty zarówno w samym wniosku o wpis na listę, jak i w dokumencie towarzyszącym, którym jest Plan zarządzania Krzemionkowskim Regionem Pradziejowego Górnictwa Krzemienia Pasiastego.

-W Regionie tym mamy do czynienia ze spójnym kompleksem pradziejowych pól górniczych oraz związanych z nimi miejsc osadnictwa, wyjątkowym na skalę światową. Udokumentowano tu istnienie 14 pradziejowych kopalń krzemienia oraz ponad 300 stanowisk osadniczych, połączonych wspólną chronologią, wyznacznikami kulturowymi oraz miejscem położenia po obu stronach doliny Kamiennej. Istotnym elementem podlegającym ochronie jest ponadto wytworzony historycznie krajobraz kulturowy obejmujący i otaczający obiekty objęte wpisem na Listę światowego dziedzictwa ? podkreśla dyrektor ostrowieckiej placówki.

Jak się dowiedzieliśmy, prawnej ochronie zabytków i opiece nad zabytkami podlega 6 obiektów wpisanych do rejestru zabytków Województwa Świętokrzyskiego i położonych w sąsiedztwie planowanej eksploatacji złoża wapienia ?Ruda Kościelna?. Są to ?Krzemionki? jako pradziejowe kopalnie krzemienia z okresu neolitu ze stanowiskami w Sudole, a także w Stokach Starych i Rudzie Kościelnej, ?Księża Rola? ? pradziejowa kopalnia krzemienia pasiastego, ?Ostroga? ? kopalnia krzemienia pasiastego ze schyłku neolitu i wczesnej epoki brązu, a ponadto zespół kościoła parafialnego pw. Zaślubin NMP z XIX wieku, zespół dworsko-parkowy i cmentarz rzymskokatolicki z połowy XIX w. w Rudzie Kościelnej. Ponadto, w zasięgu strefy buforowej regionu krzemionowskiego znajduje się przynajmniej 10 stanowisk archeologicznych z punktami osadniczymi z okresu pradziejów oraz śladami obróbki krzemienia z neolitu lub epoki brązu, czy też osady kultury pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Dalszych kilkanaście stanowisk archeologicznych położonych w odległości ok. 500 m i więcej od projektowanej inwestycji jest zlokalizowanych na obszarze miejscowości Ruda Kościelna i Stoki Stare.

Archeolog Artur Jedynak zauważa, że pradziejowe kopalnie ?Krzemionki? oraz ?Księża Rola? położone są w bezpośrednim sąsiedztwie obszaru przeznaczonego do eksploatacji wapienia. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego wskazuje się tereny udokumentowanego złoża przeznaczone pod odkrywkową eksploatację wapieni w odległości około 150 m od granicy obszaru wpisanego do rejestru zabytków oraz będącego od 2019 r. dobrem światowego dziedzictwa, a także około 25 m od pradziejowej kopalni ?Księża Rola?. Ustalenia planu należy jednak uznać w obecnym stanie prawnym, w zakresie zarówno ochrony zabytków, jak i ochrony środowiska za głęboko nieaktualne i niedostosowane do obecnie obowiązujących przepisów, a to chociażby na ustawową opiekę nad zabytkami. Plan miejscowy z 2003 roku nie uwzględnia w zadowalającym zakresie ochronę krajobrazu kulturowego, który w tym przypadku tworzą obiekty pradziejowego górnictwa w relacjach z miejscami osadnictwa położonymi wokół nich, jak i samych zabytków wpisanych do rejestru, gdzie eksploatacja wapienia prowadzona w bezpośredniej bliskości będzie miała na nie zdecydowanie negatywny wpływ. Omawiany plan nie wypełnia również wymagań ochrony, które są konsekwencją wpisania Krzemionkowskiego Regionu Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego na Listę światowego dziedzictwa UNESCO wraz ze wskazanymi tzw. strefami buforowymi dla objętych tym wpisem zabytków. Tymczasem obszar ten jest elementem krajobrazu kulturowego ukształtowanego przez człowieka kilka tysięcy lat temu i zachowanego do dnia dzisiejszego oraz stanowi ważne świadectwo minionej epoki, którego zachowanie leży w interesie społecznym. Taka jego kwalifikacja została potwierdzona wpisem na listę światowego dziedzictwa w granicach obejmujących najlepiej zachowane pola górnicze i pozostałości osadnictwa z tamtego okresu wraz z jego istotnym kontekstem przestrzennym, bez którego nie ma możliwości, ani zrozumienia fenomenu aktywności ludzkiej w rejonie rzeki Kamiennej w okresie prehistorycznym, ani zachowania tego dziedzictwa i zabytku dla kolejnych pokoleń.

Państwo polskie, składając w styczniu 2018 roku wniosek o wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Krzemionkowskiego Regionu Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego zobowiązało się w ramach przestrzegania konwencji do pełnej ochrony wszystkich zabytków składających się na to dobro, w tym także do ograniczenia i likwidacji wszystkich niepożądanych zjawisk i działań, pojawiających się poza granicami dobra, które mogą mieć negatywny wpływ na jego stan. W toku konsultacji z Międzynarodową Radą Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych, organizacją doradczą międzyrządowego Komitetu Światowego Dziedzictwa ustalono, że najlepszym narzędziem realizacji tego celu, wynikającym z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, będzie utworzenie parku kulturowego, obejmującego dobro światowego dziedzictwa oraz jego otoczenie. Deklaracja podjęcia działań na rzecz ustanowienia parku kulturowego została zawarta we wniosku o wpis na listę światowego dziedzictwa oraz w planie zarządzania ? integralnym i obowiązkowym załączniku do wniosku. Na tej podstawie Komitet Światowego Dziedzictwa w Baku podjął decyzję o wpisie Krzemionkowskiego Regionu Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego na Listę Światowego Dziedzictwa. Jednocześnie, zobowiązano stronę polską do kontynuacji wdrażania planu zarządzania, podjęcia działań mających na celu złagodzenie negatywnego wpływu górnictwa działającego obecnie w strefach buforowych, finalizacji procesu tworzenia parku kulturowego tak, aby spowodować poprawne działanie stref buforowych, wprowadzenia zapisów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, aby stworzone strefy buforowe stanowiły dodatkowy i efektywny poziom ochrony dobra.

W opinii ostrowieckiego muzeum, w świetle tego nie jest możliwe otwarcie kopalni wapieni jurajskich w Rudzie Kościelnej. Wszak jakby nie było ratyfikowanie umowy międzynarodowej jest wiążące dla wszystkich organów administracji państwowej i samorządowej. Poza tym, działalność górnicza w otoczeniu dobra światowego dziedzictwa, oprócz fizycznego zniszczenia jego kontekstu historyczno-przestrzennego, będzie powodowała m.in. generowanie wstrząsów wpływających na dalsze spękanie i rozszczelnienia krasowiejących skał, w tym w rejonie zabytkowych podziemi, nawet podczas eksploatacji bez użycia materiałów wybuchowych, co grozi zniszczeniem zabytku. Będzie także powodowała oddziaływanie poprzez zwiększoną emisję pyłu zawieszonego, metali ciężkich i generowanie kwaśnych opadów oraz wysoką, nadmierną alkalizację wtórną otoczenia w promieniu do kilkunastu kilometrów, co zostało potwierdzone badaniami naukowymi innych tego typu obiektów. Powstanie także lej depresyjny, który wraz z zapyleniem, alkalizacją środowiska i zanieczyszczeniem będzie miał szczególne znaczenie w procesie stepowienia, a jego wpływ na siedliska z dominacją suchych borów sosnowych i sosnowo-dębowych będzie nieodwracalny. Wreszcie, oddziaływanie kopalni doprowadzi do zmiany struktury lasów i fauny. Suche siedliska pozostające pod wpływem antropopresji zostaną na trwale zdegradowane; zmiany siedlisk spowodowane działalnością górniczą przyczynią się utratą bezcennych informacji na temat środowiska przyrodniczego i działalności człowieka w pradziejach.

Jak mówi dyrektor dr Andrzej Przychodni, mamy do czynienia z brakiem zgodności pomiędzy ewentualną realizacją ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla części terenu sołectwa Ruda Kościelna z 2003 z Planem Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świętokrzyskiego z 2014 roku oraz wcześniejszą jego wersją z 2002 roku, w których przewiduje się utworzenie na omawianym obszarze Parku Kulturowego Doliny Kamiennej oraz traktuje obszar planowanej inwestycji jako tereny cenne przyrodniczo, a także jako obszar najwyższej ochrony Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Wierzbica-Ożarów ze wszystkimi obowiązującymi rygorami. Niewątpliwie planowana inwestycja w bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu przyrody ?Krzemionki Opatowskie?, dwóch obszarów Natura 2000: ?Krzemionki? i ?Dolina Kamiennej? oraz przy granicy Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Kamiennej wpłynie na stan walorów przyrodniczych i krajobrazowych chronionych obszarów. Planowana inwestycja nie podlega możliwości kompensacji, ponieważ nie da się zrównoważyć zmian dokonanych w reliktowym środowisku przyrodniczo-górniczym z okresu neolitu wywołanych działaniem planowanej inwestycji. Oddziaływanie kopalni spowoduje zmianę warunków hydrogeologicznych wód podziemnych, co wpłynie na znajdujące się w sąsiedztwie planowanej inwestycji ujęcie wody dla Gminy Ćmielów. Lokalizacja kopalni w sąsiedztwie miejscowości Ruda Kościelna będzie miała również cechy wysokiej uciążliwości dla jej mieszkańców. Realizacja przedsięwzięcia spowoduje radykalne pogorszenie warunków zamieszkiwania, utratę walorów turystyczno-wypoczynkowych wsi, która staje się jednym z trzech głównych ośrodków turystycznych Krzemionkowskiego Regionu Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego oraz projektowanego Parku Kulturowego Pradziejowego Górnictwa Krzemienia nad Kamienną.

Będzie spotkanie z mieszkańcami
W Rudzie Kościelnej w ciągu dwóch lat ma rozpocząć działalność kopalnia odkrywkowa wapienia. Zasoby będą wykorzystane przez krajowe elektrownie, przemysł farmaceutyczny, spożywczy, chemiczny i rolnictwo. Jak nas zapewniono, ma powstać ok. 120 – 150 nowych miejsc pracy, większość w ramach karty górniczej, a przed mieszkańcami gminy Ćmielów i powiatu ostrowickiego otworzy się szansa na dobrze płatną pracę.
Spółka twierdzi, że to nie będzie kopalnia kruszywa, jak w Łagowie. W Rudzie Kościelnej powstanie odkrywkowa kopalnia wapienia. Będzie on na miejscu przerabiany na mączkę lub koleją przewożony do innego zakładu. Kamień ten wykorzystywany jest w elektrowniach, m.in. Połaniec i Kozienice, w procesach odsiarczania spalin.
– Wiele lat temu rozpoczęliśmy prace geologiczne w tym rejonie. W Rudzie Kościelnej znajdują się bogate pokłady kamienia wapiennego. Już dawno teren ten chcieli kupić przedstawiciele państw zachodnich. Jednak po rozmowach z przedstawicielami rządu odrzuciliśmy oferty ? mówią współwłaściciele terenu. Kamień wapienny jest cennym surowcem dla wielu dziedzin gospodarki od przemysłu chemicznego, farmaceutycznego, po rolnictwo.
Głównym odbiorcą mączki byłyby zapewne elektrownie, które stosują ją do odsiarczania spalin. Rozmowy dotyczące odkupienia tego terenu prowadzi z nami Agencja Rozwoju Przemysłu. Złoże to eksploatować będzie Świętokrzyskie Kopalnie Surowców Mineralnych – spółka skarbu państwa. Mieszkańcy Rudy Kościelnej i okolicznych miejscowości mogą czuć się zdezorientowani. Docierają bowiem do nich informacje o kopalni wielkości Łagowa, dziesiątkach TIR-ów, zapyleniu itp. Według zapewnień dyrekcji kopalni z Wiśniówki, takie rzeczy w Rudzie Kościelnej nie będą miały miejsca. Będzie to kopalnia odkrywkowa, bowiem złoże znajduje się stosunkowo płytko na głębokości od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Nie ma też zagrożenia dla gospodarki wodnej. Wody gruntowe bowiem są na głębokości ok. 100 metrów. Po wydobyciu kamienia, teren będzie zasypywany i zalesiany.
Za wcześnie by mówić o szczegółach. Planowana jest budowa nowej 7- kilometrowej drogi przez las, którą kamień wapienny będzie przewożony w rejon Nowego Zakładu. Dziś nie wiadomo jeszcze, czy na miejscu powstanie ?przemiałownia?. Mówi się o ewentualnej sprzedaży pod tą działalność działki należącej do gminy Ostrowiec. Być może linią kolejową prowadzącą do Nowego Zakładu kamień wapienny będzie transportowany do stacji Bodzechów i dalej do krajowych zakładów przetwórczych. Dobrze, że złoże zostanie w rękach państwa. Być może będzie ono od razu eksploatowane lub pozostanie w rezerwie ? mówią współwłaściciele terenu.
Według wspówłaścicieli, plany są ciekawe. Przy tego typu przedsięwzięciach obowiązują rygorystyczne zasady związane z ochroną środowiska. Mieszkańcy mogą być spokojni. Kopalnia nie będzie uciążliwa dla środowiska. Złoże znajduję się na około 50 -60 hektarach. Cały teren, którym są zainteresowane kopalnie, liczy ok. 150 hektarów. Do kasy gminy Ćmielów wpłyną pieniądze w ramach podatku od nieruchomości. Pracę znajdzie kilkadziesiąt osób w większości miejscowych, bowiem nie wyobrażamy sobie, aby operatorzy maszyn i urządzeń, elektrycy, mechanicy, kierowcy dojeżdżali do pracy w Rudzie Kościelnej z innych miast czy regionów. Zapewne zorganizowane będą szkolenia operatorów sprzętu i maszyn. W dniu 31 lipca br. do Rudy Kościelnej przyjedzie dyrekcja Świętokrzyskich Kopalni Surowców Mineralnych, aby spotkać się z mieszkańcami. Zainteresowani będą mieli okazję poznać bardziej szczegółowe plany dotyczące inwestycji, a także wyrazić swoje opinie na ten temat.
J. Boleń, K. Florys