Janusz książę Ostrogski  w historii miasta i Ziemi Ostrowieckiej

W tym roku przypada 400. rocznica śmierci Janusza księcia Ostrogskiego. Życie i działalność księcia Janusza ściśle związane jest z historią miasta Ostrowca Świętokrzyskiego i Ziemi Ostrowieckiej.

Janusz książę Ostrogski – fiszka biograficzna.

Urodził się 1554 r. Dorastał w Tarnowie i na Wołyniu w okresie kiedy Królestwo Polskie wraz z Wielkim Księstwem Litewskim zawiązywały Unię Lubelską tworząc zręby Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Szeroką wiedzę zdobył na wiedeńskim dworze Habsburgów. Późniejszy wojewoda wołyński, kasztelan krakowski, starosta białocerkiewski, czerkaski, włodzimierski, kaniowski, perejasławski, bohusławski, jako pierwszy przedstawiciel rodu przeszedł z prawosławia na katolicyzm. Należał do najbogatszych magnatów Rzeczypospolitej, był też pierwszym ordynatem ostrogskim.

Dziedzic rozległych majętności

Obszerne majętności Janusza księcia Ostrogskiego znajdowały się Wielkim Księstwem Litewskim – Wołyniu i Rusi oraz w Królestwie Polskim. Okresowo jego dobra znajdowały się też w Czechach i w Siedmiogrodzie. Latyfundium Janusza obejmowało 42 miasta i ok. 560 wsi, co plasowało go w swoim czasie, w rzędzie najbogatszych w Rzeczpospolitej.

Na początku XVII wieku, przeciwdziałając ich rozproszeniu z części dóbr leżących głównie na ukrainnych terenach Rzeczypospolitej za zgodą Sejmu utworzył ordynację zwaną Ostrogską. Liczyła 23 miasta i 400 wsi. Pozostałe majętności w tym znaczne dobra w Ziemi Sandomierskiej, stanowiły dobra dziedziczne. Składały się też na nie dobra ćmielowsko – opatowskiej, które pozyskał w wyniku ugody działowej majątku ojca – Konstantego Wasyla Ostrogskiego w 1603 r. pomiędzy synami Januszem i Aleksandrem. Dobra ćmielowsko – opatowskie powiększał prowadząc politykę wykupu majętności z rąk okolicznej szlachty. Zostały one przez Janusza podzielone na klucze: opatowski, ćmielowski, ostrowiecki i grocholicki – zwany też denkowskim lub bodzechowskim. Posiadał 4 miasta: Ćmielów, Opatów, Ostrowie, Denków i 51 wsi i części wsi.

Gdy Janusz książę Ostrogski zmarł w 1620 r. klucz ostrowiecki przejęła w dożywotnie użytkownie wdowa po nim, Teofila z Czekarzewic Tarłówna, żyjąca do 1635 r. Klucz ostrowiecki składał się wówczas z miasta Ostrowca, wsi: Ostrowa z folwarkiem, Częstocic, Świrny, Nietuliska, części wsi Wodziradza, Jędrzejowic, Mominy i Sławięcic.

Związki księcia z regionem przez pryzmat źródeł

Zarówno źródła historyczne jak i badania archeologiczne potwierdzają związki Janusza księcia Ostrogskiego nie tylko bezpośrednio z Ostrowcem i Denkowem ale też ze Świrną, Częstocicami, Ćmielowem, Grocholicami, Opatowem oraz wieloma innymi miejscowościami.

Znane są obszerne i szczegółowe opisy dworów w Świrnie i Częstocicach należących do Janusza księcia Ostrogskiego. W Świrnie archeolodzy badając pozostałości dworu potwierdzili jego lokalizacje na lewobrzeżnym wzgórzu ponad doliną rzeki Modły. Znana jest też lokalizacja dawnego dworu w Częstocicach położonego w miejscu zachowanego do dziś pochodzącego z końca XIX wieku pałacu wielopolskich. Potwierdziły to badania archeologiczne podczas których odnalezione zostały fragmenty kafli z herbem Ostrogskich.

 Jerzy Moniewski badając przeszłości ziem nad środkową Kamienną odkrył liczne dokumenty, przywołane w opracowaniu „Kartki z przeszłości Ostrowca i jego okolic” wydane w 1991 r., w którym przytoczył wiele źródłowych informacji dotyczących księcia Janusza.

W roku 1573 Konstanty Wasyl Ostrogski – ojciec Janusza, przekazał na rzecz swoich synów – dobra tarnowskie, w tym na rzecz Janusza część dóbr opatowskich i ćmielowskich pretendującemu na urząd kasztelana krakowskiego. Prawo zwyczajowe wymagało bowiem, aby kandydat na tak wysoki urząd w Koronie, dysponował odpowiednimi dobrami w jednym z województw małopolskich. Dodatkowo potwierdzeniem posiadanie dóbr ćmielowskich przez Janusza księcia Ostrogskiego w 1592 r. – wspólnie z Mikołajem Tworowskim z Buczacza, jest dokumentacja z wizytacji biskupa parafii w Ćmielowie z lipca tegoż roku.

Ulubionym miejscem pobytu Janusza stał się zamek ćmielowski, otoczony przez niego fortyfikacjami bastionowymi. W zamku stała załoga wojskowa pod dowództwem kapitana.

Dalsze przekazanie synom, Januszowi i Aleksandrowi dóbr ojczystych i macierzystych przez Konstantego Wasyla Ostrogskiego nastąpiło w roku 1603 na podstawie ugody działowej wpisanej do akt grodzkich w Nowym Mieście Korczynie. Wówczas Janusz książę Ostrogski otrzymał kolejne: części dóbr opatowskich i ćmielowskich. W części dóbr ćmielowskich znajdowały się … Sczmielowa miasta część trzecia, wsi Nietulisko dwie części, wsie: Jastków, Przepaść, Podgrodzie, Stoki, Wojnowice, Grodziec. Miasta Ostrowca część trzecia. Lasy za Kamienną wspólnie z panem sandomirskim – Stanisławem Tarnowskim i z pany Buczackimi. Po wykupieniu części Tworowskich Janusz książę Ostrogski był w 1606 r. jedynym posiadaczem dóbr opatowskich i 2/3 dóbr ćmielowskich. Ulubionym miejscem jego pobytu stał się zamek ćmielowski, otoczony przez niego fortyfikacjami bastionowymi. W zamku stała załoga wojskowa pod dowództwem kapitana.

Źródła potwierdzają też ugodę działową zawartą 12 grudnia 1603 r. pomiędzy Stanisławem Tarnowskim i Januszem księciem Ostrogskim o podział nowo osadzonego miasta Ostrowca oraz lasy: ostrowiecki, częstocicki, grójecki, wodziradzki i goździeliński dla wykonaniu zawartej ugody po kilku latach uzgodnień godzący się zjechali do miasta Ostrowca celem jej wykonania.

Zachował się także oryginalny dokument, sygnowany w ratuszu opatowskim 8 sierpnia 1614 roku przez Janusza księcia Ostrogskiego o wyposażeniu kościoła ostrowickiego wystawionego przez niego na chwałę Bożą pod wezwaniem św. Uriela Archanioła. Pleban tego kościoła otrzymał wówczas trzy i pół łany ziemi, dwie łąki, ogród i dziesięcinę z pól mieszczan ostrowickich oraz wójtowskich. Pierwszym plebanem został ksiądz Błażej Gałuszowicz, kanonik opatowski.

Trwałym dokumentem potwierdzającym związki Ostrowca Świętokrzyskiego i powiatu ostrowieckiego z Ostrogskimi jest herb Baklay jakim pieczętował się Janusz książę Ostrogski. Bowiem herb ten jest źródłem współczesnych – obowiązujących herbów zarówno miasta Ostrowca Świętokrzyskiego jak i Powiatu Ostrowieckiego.

Z Wałowic do Tarnowa  

Janusz książę Ostrogski zmarł 12 października 1620 r. w Wałowiczach. Obecnie Wałowice Kolonia – niewielka wioska nad rzeką Wisłą, oddaloną około 30 km od Ostrowca Świętokrzyskiego. Spoczywa on w katedrze Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie obok swojej pierwszej żony Zuzanny de Seredy z Siedmiogrodu. Opis tego wydarzenia znajduje się w książce Stanisława Kardaszewicza „Dzieje dawniejsze miasta Ostroga – materiały do historii Wołynia” wydanej w 1913 r. na stronach 51-52.

Akcenty programu 400. rocznicy śmierci księcia Janusza

Przypadająca w tym roku 400. rocznica śmierci Janusza księcia Ostrogskiego jest okazją do przypomnienia nie tylko postaci Janusza Ostrogskiego, a także zespolonej historii rodu Ostrogskich, miasta Ostrowca Świętokrzyskiego i Ziemi Ostrowieckiej – podkreśla Zbigniew Pękala przewodniczący Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Ostrowieckiej.

 -W 2020 roku TPZO zamierza w różnej formie popularyzować życie i działalność Janusza Księcia Ostrogskiego oraz szeroki kontekst dziedzictwa z nim związanego. Planujemy we współpracy z Towarzystwem Kultury Polskiej Ziemi Ostrogskiej – społecznością ukraińskiego miasta Ostroga – rodowego gniazda książąt Ostrogskich, zorganizować sesję popularno-naukową o historycznych uwarunkowaniach dziedzictwa książąt Ostrogskich. Planowane są lokalne, regionalne i ponadregionalne studialne historyczno-krajoznawcze wyjazdy do miejsc związanych z księciem na terenie Polski, Ukrainy i Słowacji.

         Na postawie wykładu Zbigniewa Pękali