W czasach wydobywania krzemienia w okresie neolitu, kiedy dominowała gospodarka rolna i hodowlana, a ludzie wiedli osiadły tryb życia zaczęto praktykować pochówki, które wyraźnie zaznaczane były w rzeźbie terenu. Były to groby w  postaci niewielkiej steli kamiennej zwanej menhirem, ale budowano je również w formie ogromnych rozmiarów budowli kamiennych, czy też drewnianych i ziemnych. Wcześniej, niż nawet wybudowano piramidy egipskie, grobowce wznoszone także przy użyciu ogromnych głazów, połączonych z długimi na nawet 150 metrów nasypami ziemnymi, które były nazywane megalitami. Opowiada o tym nakręcony m.in. na terenie naszych Krzemionek ponad godzinny film ?Megality ? historia sprzed 5500 lat?, w którym narratorami są dwaj archeolodzy z Krzemionek ? dr Jerzy Tomasz Bąbel i Artur Jedynak. Film opowiadającym o swoistym polskim Stonehenge był wyemitowany przez TVP Historię w okresie świąt Bożego Narodzenia.

Z udostępnionej każdemu turyście historii Krzemionek i na podstawie znalezisk materialnych oraz porównań etnograficznych i badań socjologicznych i psychologicznych można wysnuć tezę o bardzo bogatej sferze kultury duchowej ludzi neolitu żyjących w okresie kultury pucharów lejkowatych. Świadczą o tym znajdowane gliniane figurki ludzi i zwierząt, które odgrywały dużą role w kulcie płodności i urodzaju. W strefach najgęściej zasiedlonych powstawały duże cmentarze. Zmarłych chowano nieopalonych, wyposażając ich w dary grobowe: przedmioty codziennego użytku - naczynia, narzędzia krzemienne, broń, ozdoby z kości, muszli. Nad pochówkami usypywano kopce ziemne - kurhany, z których jeden został zrekonstruowany na Krzemionkach, a niekiedy budowano ogromne konstrukcje kamienno ? ziemne bądź drewniano ? ziemne zwane grobowcami megalitycznymi.

Z filmu możemy się dowiedzieć, że budowano je najczęściej tylko dla jednego człowieka. Kim on był? ? zastanawiamy się, że zasłużył na taki hołd i trud budowy gigantycznego, np. 150 metrowego grobowca. Rodzą się pytania, jak gromadzono do jego budowy po 500-600 głazów, z których każdy ważył po kilka ton? A może taki grobowiec był swoistą demonstracją siły, bo ? jak podkreśla dr Tomasz Bąbel -  jeśli ktoś widział go z daleka na linii horyzontu wokół wioski musiał się domyślać, że mieszka w niej tylu mężczyzn, że nie tylko są w stanie wybudować taki grobowiec, ale i stworzyć prawdziwą siłę militarną.  

Naukowcy wyróżniają kilka typów megalitów, począwszy od kurhanów z grobowcami komorowymi, do których należy zaliczyć grobowce korytarzowe czy też najbardziej rozbudowaną ich formę ? tolosy, poprzez grobowce galeriowe, dolmeny, a kończąc na menhirach oraz alejach menhirów i kręgów, czy też ogrodzeniach kamiennych. Zmarli składani byli do grobu w pozycji wyprostowanej na wznak, pojedynczo lub w grobowcach z kilkoma pochówkami.

Reżyser filmu Krzysztof Paluszyński na łamach "Archeologii Żywej? twierdzi, że Polskie ziemie skrywają tajemnice na miarę Stonehenge. Archeolodzy cywilizację, jaka wytworzyła się na polskich ziemiach 5500 lat temu nazwali od kształtu zachowanych naczyń ? kulturą pucharów lejkowatych. Jej największą tajemnicą są megality ? po dziś dzień widoczne w terenie i osiągające dziesiątki metrów długości.

-Trudno opowiedzieć historię mając do dyspozycji jedynie zdjęcia i szkice. Polskie megality zasługują na to, żeby odtworzyć ich historię i przybliżyć ją widzowi używając do tego technik filmowych zdolnych oddać prawdziwą magię zamierzchłych czasów i tych miejsc, w których wysiłek ludzi którzy je stworzyli zachowany jest do dziś ? twierdzi reżyser.

W opinii reżysera, film przenosi nas do czasów sprzed ponad 5 tysiącleci. Ten świat dawno przestał istnieć. Jest przywracany widzom dzięki plenerom takim, jak Krzemionki, scenografii, rekonstruktorom, animacjom 3D, precyzyjnie zaplanowanym kadrom. Istnienie megalitów znane jest tylko wąskiej grupie archeologów i naukowców, władzom gmin, mieszkańcom przyległych domostw i wsi, i pasjonatom ? których te zamierzchłe czasy niezwykle inspirują. Klimat i realistyczną atmosferę przeszłości tworzą z całą pewnością rekonstruktorzy, plenery, rekwizyty i światło. Co kryła i kryje ziemia pokazują zdjęcia, animacja i grafika 3D. Integralną częścią filmu, budującą atmosferę i napięcie tam, gdzie potrzeba, odgrywa ciekawie skomponowana muzyka. -Prehistoria Polski jest ważna i może być równie ważną atrakcją turystyczną niczym angielski Stonehenge - podkreśla. To kulturowy ślad stanowiący część składową Europy. Powinniśmy go pokazywać i promować.

W filmie stawia się tezę, że właśnie w okresie kultury pucharów lejkowatych do budowy megalitów stosowano transport kołowy. Wizerunek wozu odnaleziono bowiem na jednym z naczyń z tego okresu.  

Megality odkrywane są na terenie dzisiejszego Pomorza Zachodniego, Kujaw, Wielkopolski, Śląska i Małopolski. Megality odkryto także w naszym regionie, m.in. w Stryszowicach, w których na odkrytym cmentarzysku stwierdzono dwa grobowce megalityczne z obstawą kamienną wzniesioną z głazów piaskowca. W jednym grobowców stwierdzono pochówek mężczyzny, kobiety oraz podwójny pochówek dziecięcy. W Broniszowicach przez dra Jerzego Tomasza Bąbla odkryty grobowiec miał wymiary ok. 25-30 m na 10 m, a jego obstawa została wzniesiona w kilku warstwach z różnego rodzaju głazów narzutowych. Grobowiec usytuowany był na linii wschód - zachód, z partią czołowa po stronie wschodniej, w której znajdowało się wejście. W jego obrębie odnaleziono trzy pochówki szkieletowe. Bardzo interesujące oraz dobrze zachowane dwa grobowce megalityczne zostały odkryte w Grzybowie niedaleko Staszowa, a także w Malicach Kościelnych niedaleko Opatowa i w podsandomierskim Pawłowie. Naukowcy uważają, że na stanowiskach w naszym regionie zwyczaj występują grobowce megalityczne wraz z towarzyszącymi im cmentarzyskami płaskimi. Występują także inne formy grobów czy grobowców, do których wzniesienia zamiast głazów narzutowych czy też ciosów wapienia wykorzystano pale drewniane. Są to pojedyncze, także podwójne, a nawet potrójne. Co ciekawe, w czasach późniejszych nasypy grobowe były również wykorzystywane jako miejsce do wkopywania innych, młodszych grobów co mogło świadczyć np. o świadomości ludności zamieszkującej dany obszar, iż jest to strefa sacrum.

Idea megalityzmu musiała być bardzo głęboko zakorzeniona w wierzenia i swojego rodzaju religię ludności kultury pucharów lejkowatych. Usytuowanie megalitów względem stron świata wschód ? zachód prawdopodobnie odnoszące się do życia i śmierci samo w sobie niesie za sobą tezę wiary ówczesnej ludności, być może w życie po śmierci a także chęć aby ułatwić pewnym osobom taką możliwość. Zagadką pozostaje sam kształt założenia które biorąc pod uwagę tezy wysnuwane przez wielu badaczy jakoby miały one nawiązywać do długich neolitycznych domów miały służyć zmarłym po śmierci jako ich domostwa, miejsca wiecznego spoczynku. Trzeba także zastanowić się jaka była funkcja takiego grobowca, praktyczna czy jedynie symboliczna i czy grobowce tego typu przed ich ?zamknięciem? użytkowane były w jakiś sposób przez dłuższy czas a kapłani czy też szamani czynili tam rytuały, czy magiczne obrzędy. Ważne pytania dotyczą także znajdujących się we wnętrzu grobowca fragmentów rozbitych naczyń. Szczątki kostne, w tym  ludzkie, mogłyby świadczyć o obrzędach towarzyszących pochówkowi czy też stypie.

Ogólnopolska premiera filmu odbyła się 5 grudnia na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ludność  kultury pucharów lejkowatych objęła swoim osadnictwem obszar niemal całej obecnej Polski. Zakładała bardzo duże wyżynne osady, zamieszkiwane przez wiele pokoleń. Wokół nich powstawała sieć mniejszych osiedli, usytuowanych głównie w pobliżu rzek. Znakomicie rozwinięte było krzemieniarstwo do wytwarzania siekier. Ludność kultury pucharów lejkowatych odkryła złoża krzemienia pasiastego w Krzemionkach oraz w okolicach Świeciechowa nad Wisłą. Na terenie osad licznie odnajdywane są przęśliki i ciężarki tkackie oraz narzędzia wykonane z kości i poroża. Cmentarzyska świadczą o wysokiej kulturze ludu, który zamieszkiwał te tereny 5,5 tysiąca lat temu, choć ich system wierzeń pozostaje tajemnicą. W utworzonym zabytku zabezpieczono kurhany, umacniane na obrzeżach głazami. W każdym z nich był pochowany ważny przedstawiciel ludności kultury pucharów lejkowatych. Naukowcy starają się, aby unikalne, prastare nekropolie  z dobrze zachowanymi grobowcami  neolitycznymi datowane podobnie jak najstarsze piramidy w Egipcie stanowiły wyjątkowe dziedzictwo dzisiejszej Polski i były chronione dla przyszłych pokoleń.