W minioną niedzielę w Pałacu Wielopolskich w Częstocicach otwarto wystawę "Jan Matejko zza kulis" z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie. Wystawie towarzyszył wykład "Nieoczekiwane spotkanie z Janem Matejką" Marty Kłak-Ambrożkiewicz, kustosza Muzeum Dom Jana Matejki - oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie. Wystawa będzie czynna do 17 marca 2024 roku.

Wystawa przybliża postać jednego z najwybitniejszych polskich artystów - przedstawiciela nurtu malarstwa historycznego, miłośnika przeszłości, zabytków i rzemiosła artystycznego. Na ekspozycji znajdą się źródła, z których artysta czerpał wzory: rysunki, akwarelowe studia kostiumu, obiekty rękodzielnicze, stroje i tkaniny, dziewiętnastowieczne fotografie. Zaprezentowane zostaną również odbitki drzeworytnicze, projekty do polichromii bazyliki Mariackiej, fotografie oraz reprodukcje obrazów Jana Matejki. Organizacja ekspozycji związana jest z przypadającym w 2023 Rokiem Jana Matejki, upamiętniającym 185. rocznicę urodzin oraz 130. rocznicę śmierci Mistrza.

Jan Matejko wyrastał w rodzinie o korzeniach niemiecko-czesko-polskich, pielęgnującej polską tradycję patriotyczno-niepodległościową. Atmosfera domu rodzinnego i umiłowanie Krakowa miały ogromny wpływ na twórczość artysty. Kiedy jako nastolatek Matejko został przyjęty do Krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (1852) uczęszczał na zajęcia pod kierunkiem Wojciecha Stattlera (malowanie i rysowanie z odlewów gipsowych oraz martwej natury) i Władysława Łuszczkiewicza (poznawanie historii zabytków przeszłości i ich ochrona przed niszczeniem). Od lat dziecięcych Jan Matejko kopiował ilustracje z wybitnych dzieł literackich, malował bohaterów narodowych, sporządzał karykatury i portrety najbliższych. Pasje historyczne i etnograficzne rozwijał równolegle z talentem malarskim. Dorastał w Krakowie - mieście, w którego murach zapisana była historia państwa i narodu. Wędrując po kościołach, bibliotekach, klasztorach i ulicach - rysując i kopiując - Matejko poznawał  przeszłość ojczyzny. Gromadził rysunki w "Skarbczyku", do którego sięgał przez całe życie twórcze, rozwijając zawarte tam szkice tematyczne. Genialny rysownik stworzył kilka tysięcy rysunków o charakterze dokumentacyjnym, które służyły mu do wiernego odtwarzania w obrazach realiów historycznych i obyczajowych. Artysta dbał o detale, rekwizyty i koloryt historyczny, a malowanie obrazów poprzedzał studiami historycznymi, etnograficznymi, antropologicznymi, a nawet topograficznymi. Realizował także swoją pasję kolekcjonerską. Prywatny zbiór zabytkowych przedmiotów pochodzących z różnych epok i związanych z wieloma dziedzinami sztuki, bywał rekwizytornią mistrza, a dziś stanowi kolekcję muzealną.

Obok sztuki ważne miejsce w jego życiu zajmowała rodzina. W roku 1864 poślubił Teodorę z Giebułtowskich. Z tego związku na świat przyszło pięcioro dzieci: Tadeusz, Helena, Beata, Jerzy i Regina. Rodzina prowadziła życie zgodnie z wymogami epoki i pozycją towarzyską artysty. Odbył wiele podróży po Europie, a jesienią 1872 roku także na Bliski Wschód.

W 1873 r. Jan Matejko został Dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. W ciągu 20 lat wykształcił wielu znanych artystów, jego uczniami byli m.in. Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Włodzimierz Tetmajer, Jacek Malczewski. Artysta angażował się w ochronę i konserwację zabytków. Był członkiem Towarzystwa Naukowego. Rozumiał i popierał potrzebę tworzenia muzeów. Na przełomie lat 1883/1884 malarz wykonał dla Politechniki Lwowskiej rysunkowe projekty malowideł do cyklu "Dzieje cywilizacji ludzkości", a w roku 1890 rozpoczął tworzenie szkiców do "Pocztu Królów i książąt Polskich", ukończone dwa lata później. Brał udział w pracach związanych z restauracją krakowskich zabytków, m. in. Sukiennic oraz bazyliki Mariackiej - w latach 1889-1891 zaprojektował dla bazyliki polichromię, tworząc jedno z największych dzieł polskiego malarstwa monumentalnego. Matejko otrzymał szereg nagród i medali, był członkiem licznych towarzystw artystycznych i akademii. W dowód wyjątkowego uznania wręczono mu w 1878 roku, w imieniu wszystkich Polaków, "berło, jako symbol jego panowania w dziedzinie sztuki". Niezwykle hucznie obchodzono Jego jubileusz artystyczny w 1883 roku. Dzieła artysty podróżowały po wielu krajach Europy, były też prezentowane na wystawach w Stanach Zjednoczonych Ameryki.

Dokonania Matejki w innych dziedzinach życia są zdecydowanie mniej znane. Poniósł zasługi na polu dobroczynności - fundował stypendia artystyczne, darowizny zarówno finansowe, jak i swoich dzieł, przyczynił się do powstania pierwszego szpitala pediatrycznego oraz budowy nowego budynku Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie.

Jan Matejko zmarł 1 listopada 1893 roku we własnym domu przy ulicy Floriańskiej 41 w Krakowie. Pamięć artysty uczczono dość niezwykłym pomnikiem. Miał nim zostać dom, w którym artysta się urodził i spędził większość swojego życia. Dzięki ofiarności społeczeństwa, a także wsparciu finansowemu władz, muzeum biograficzne otwarto w 1898 roku, a w roku 1904 przekazano je w zarząd Muzeum Narodowemu w Krakowie. Zgodnie z intencją założycieli, muzeum prezentuje pamiątki związane z życiem rodzinnym artysty i jego twórczością, a także zgromadzoną przez niego bogatą kolekcję rzemiosła artystycznego.