Dr Tadeusz Banaszek o Ostrowcu w systemie obrony II Rzeczypospolitej

Dr Tadeusz Banaszek, historyk specjalizujący się w dziejach obronności, opowiedział nam o międzywojennym Ostrowcu podczas przygotowań obronnych państwa jako garnizonu wojska i kształtującej się obrony cywilnej. Wykład pod tytułem ?Ostrowiec w systemie obronnym II Rzeczypospolitej? prowadzony był przez Centrum Krajoznawczo-Historyczne im. prof. Mieczysława Radwana w ramach realizowanego pod kierunkiem Moniki  Bryły-Mazurkiewicz projektu ?Ciebie jedną kocham… – czyli historycznym szlakiem przez Świętokrzyskie?. 

Dr T.Banaszek jest ostrowczaninem, członkiem sekcji historycznej Kieleckiego Towarzystwa Naukowego i z pasją oddaje się dziejom tradycji wojskowych na Kielecczyźnie.
-W czasach międzywojennych nie funkcjonowało pojęcie systemu obronnego państwa – podkreśla dr T.Banaszek. -Przygotowania obronne państwa polegały więc na przysposobieniu społeczeństwa, gospodarki i sił zbrojnych do przeciwstawienia się warunkom zewnętrznego zagrożenia i wojny. Ostrowiec położony był wówczas w strukturach województwa kieleckiego, położonego w centralnej Polsce i jednego z siedemnastu w kraju.

Województwo zamieszkiwało 2,7 mln obywateli, w tym 88% Polaków, 10,8% Żydów, 0,3% Niemców. Ludzie utrzymywali się głównie z rolnictwa. W przemyśle zatrudnionych było 26,8% pracowników. Według spisu z 1921 roku Ostrowiec liczył 19706, a według spisu z 1939 roku 30017 mieszkańców. 1/3 społeczeństwa uprzemysłowionego, należącego do Staropolskiego Okręgu  Przemysłowego i coraz bardziej ludnego miasta stanowiła mniejszość żydowska.
Wojsko w Ostrowcu po odzyskaniu niepodległości
Dr T. Banaszek mówi, że po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku tworzone były inspektoraty lokalne, będące wojskową władzą na określonym terytorium. W czasie późniejszym powstały okręgi generalne, w przypadku naszego województwa ? kielecki w Kielcach, gdzie mieściło się jego dowództwo. Od 1918 do 1920 r., kiedy odparto już ofensywę Armii Czerwonej, liczba żołnierzy ?ochotników w okręgu generalnym Kielce wzrosła z 7.756 do 40 tys.
-W tym czasie w Ostrowcu stacjonował garnizon, obejmujący swym zasięgiem powiat opatowski i iłżecki. Kompania ostrowiecka, złożona z członków Polskiej Organizacji Wojskowej, została wcielona do 24 pułku piechoty w Radomiu, który został skierowany na front do walki z Ukraińcami o granice wschodnie państwa, a później brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, także w ostatniej bitwie niemeńskiej jesienią 1920 roku ? opowiada T.Banaszek. -W naszym mieście do lipca 1919 roku stacjonowała 1 kompania batalionu mostowego z Sandomierza. Mieściły się także dwie jednostki logistyczne – rejonowy magazyn broni wraz z warsztatem rusznikarskim i filia centralnego magazynu prowiantowego. Do Ostrowca z Kozienic skierowano także batalion zapasowy 24 pułku piechoty 2 Dywizji Pułku Legionów, który po sześciotygodniowym, intensywnym szkoleniu rekrutów wysyłał ich później na front. W okresie od września 1919 r. do jesieni 1921 r. dowódcami batalionu i jednocześnie dowódcami garnizonu byli kolejno: ppłk. Wacław Kluczyński, mjr Feliks Dobrowolski i płk Kazimierz Chromiński. Dokładnie 5 marca 1920 r. batalion liczył 24 oficerów, 1823 podoficerów i szeregowych oraz? 64 konie. Na jego wyposażeniu znajdowało się 16 wozów taborowych, 6 wozów amunicyjnych, 6 wozów do karabinów maszynowych i 2 kuchnie polowe. Kompanie batalionu były rozmieszczone w Ostrowcu, Bodzechowie, Opatowie i Wierzbniku. W strukturze batalionu były trzy kompanie strzeleckie i kompania ozdrowieńców, którzy po odniesionych na froncie ranach i rekonwalescencji z powrotem przysposabiali się w niej do walki. Funkcjonowała izba chorych, prowiantura, komisja kasowa, magazyn broni i stacja zborna, zajmująca się organizacją marszów.
Po 1918 r. w naszym mieście miały lokalizacje inne instytucje wojskowe. Od 1 maja 1920 r. funkcjonował Wojskowy Urząd Gospodarczy, zaopatrujący żołnierzy w żywność, posiadający swoją piekarnię i rzeźnię. Od lata tego roku działalność prowadziła Ekspozytura Oddziału II Informacyjnego Dowództwa Okręgu Generalnego Kielce, czyli jednostka kontrwywiadu wojskowego. W lutym 1921 r. w Ostrowcu, a konkretnie w Częstocicach, zainstalował się opatowski, 40-osobowy pluton żandarmerii. Działały także Urząd Duszpasterstwa Wojska Polskiego z kapelanem Kapustą, Komisja Kwaterunkowa, Kierownictwo Robót Budownictwa Wojskowego, Kierownictwo Nadzoru Budowlano-Kwaterunkowego, a przede wszystkim, od sierpnia 1920 r., Powiatowa Komenda Uzupełnień 24 pułku piechoty.
Na wojnie polsko – bolszewickiej
Podczas ofensywy Armii Czerwonej w 1920 r. z terenu powiatu opatowskiego komisje werbunkowe zarejestrowały 1.180 ochotników. Znaleźli się wśród nich także harcerze z Ostrowca, uczniowie Gimnazjum ?Chreptowicza?.

Z ochotników z naszego regionu sformowano liczący 212 żołnierzy 24 pułk piechoty. W jego skład weszli również ułani ze stacjonującego w Bodzechowie szwadronu zapasowego. Podczas wojny, latem 1920 r., do Ostrowca, Opatowa, Wierzbnika ewakuowano zapasowe bataliony z terenów wojennych. Jeden z nich stacjonował w ostrowieckiej szkole przyfabrycznej. Główne koszary, zlokalizowane na obszarze 1 hektara w budynkach mieszkalnych, mieściły się przy ulicach Polnej i Siennieńskiej. Mogły pomieścić ponad 1.800 żołnierzy.
Od 1921 roku batalion zapasowy 24 pułku piechoty zastąpiono w Ostrowcu stacjonującym ponad rok batalionem zapasowym 3 pułku piechoty. W 1924 r. społeczeństwo powiatu opatowskiego i miasta Ostrowca ufundowało tej jedenastce sztandar. Znalazł się na nim herb naszego miasta. Batalion został jednak w tym samym roku przegrupowany do Niska i Jarosławia.
W okresie pokoju
Jak podkreśla dr T. Banaszek, po wojnie polsko-bolszewickiej nasza armia przeszła na pozycje pokojowe. Kraj podzielono na 10 okręgów korpusów. 3 okręg generalny Kielce został zlikwidowany, a jego dowództwo oddelegowano do 10 korpusu w Przemyślu. Teren województwa kieleckiego podlegał pod czterech dowódców okręgów. Powiat ostrowiecki znalazł się pod dowództwem okręgu w Przemyślu. W samym Ostrowcu od stycznia 1922 r. istnieje garnizon, obejmujący swym zasięgiem powiaty opatowski i iłżecki. Liczył 34 żołnierzy.

W latach 1922 -1939 w naszym mieście mieściła się Powiatowa Komenda Uzupełnień z poborem eksterytorialnym. Przez dwa lata stacjonował XXVI batalion saperów 4 pułku z Sandomierza. Pomagał mieszkańcom przy powodzi. Do 1924 r. funkcjonował pluton żandarmerii 10 dywizjonu. Miasto było również siedzibą Komendy Powiatowej Przysposobienia Wojskowego na powiat opatowski, która opracowywała szczegółowe plany organizacji, wyszkolenia i zapatrzenia, prowadziła wychowanie fizyczne, współpracowała z władzami administracyjnymi i szkolnymi, zarządami organizacji i stowarzyszeń. Organizacjami prowadzącymi przysposobienie wojskowe były w 1931 r. m.in. Związek Strzelecki, Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół?, KSZO, straż miejska i pożarna. W sumie ćwiczyło 463 mieszkańców.
Produkcja zbrojeniowa

-Niezwykle ważnym elementem była rozpoczęta w 1926 r. produkcja zbrojeniowa w Zakładach Ostrowieckich, które w tym czasie były zakładem prywatnym i na dodatek z kapitałem zagranicznym ? mówi dr T. Banaszek. -Produkowano w nich skorupy pocisków artyleryjskich, kopuł pancernych oraz bomb lotniczych. Kopuł wykonano co najmniej kilkaset dla różnych rodzajów wojsk na ufortyfikowanych liniach granicy z Niemcami, czy Związkiem Sowieckim. W 1929 r. miesięczna produkcja pocisków artyleryjskich wynosiła 19.450 sztuk. Zakłady Ostrowieckie ściśle współpracowały z Departamentem Uzbrojenia Ministerstwa Spraw Wojskowych. W 1936 r. ZO miały być drugą, po zakładach w Skarżysku, wytwórnią amunicji, ale planów tych nie zrealizowano.
Przygotowania do drugiej wojny światowej

Przygotowania do ewentualnej wojny regulowało wiele aktów prawnych, przyjętych głównie w latach trzydziestych. Na ich podstawie wojewodowie i starostowie mieli za zadanie organizację przygotowań do działań wojennych. Ich zadaniami było uzupełnienie i zaopatrzenie armii, koordynowanie współdziałania wojska z władzą cywilną i wszystkimi czynnikami społecznymi. W opatowskim starostwie funkcjonował referat mobilizacyjny, zajmujący się powoływaniem żołnierzy rezerwy oraz świadczeniami osobistymi i rzeczowymi do jednostek osłonowych, a także prowadzący m.in. ochronę obiektów i łączności, obronę przeciwlotniczą i przeciwgazową. Przygotowania do wojny prowadziła także nieliczna policja państwowa, która przeznaczona była do przeciwdziałania wrogim elementom, a więc np. byłym komunistom po wyrokach, tzw. V kolumny.

Komisariat policji w Ostrowcu miał ochraniać m.in. stację transformatorową, mosty na Kamiennej przy alei 3 Maja i ulicy Sandomierskiej. We wrześniu 1939 policjanci zostali wcieleni do armii. Istotne było przygotowanie do wojny służby zdrowia. Na terenie naszego województwa liczba łóżek szpitalnych, wynosząca 3316, została powiększona w 1939 roku o 20%. W ostrowieckiej Ubezpieczalni Społecznej na czas wojny planowano zabezpieczyć 60 łóżek. Z kolei Polskie Koleje Państwowe miały po mobilizacji za zadanie przewieźć około 700 tys. żołnierzy do miejsc operacyjnych. Tak na teren naszego województwa przetransportowani zostali przed kampanią wrześniową żołnierze z Kresów Wschodnich. Biuro Wojskowe Dyrekcji Okręgowych Kolei Państwowych w Radomiu w 1937 r. złożyło dla stacji w Ostrowcu zapotrzebowanie na 144 robotników do wyładowywania wagonów przy likwidacji ruchu towarowego, 80 robotników z chwilą mobilizacji do opróżniania placów, magazynów i ramp oraz 168 robotników na wypadek osłony do wyładowywania wagonów przy likwidacji ruchu towarowego. Przewidywano także zatrudnienie 4 stolarzy, 6 cieśli, 4 robotników budowlanych stacji Czerwonego Krzyża oraz 6 cieśli i 8 robotników do budowy sanitariatów. Wydawane były również instrukcje, związane z wsparciem sektora rolnego i aprowizacji, mającym na celu zaopatrzenie wojska i ludności cywilnej w produkty rolne podczas wojny. Każdy powiat miał określoną ilość żywności skierować dla wojska. Jednym z magazynów tej żywności miał być Browar Saskiego. W Ostrowcu sformowano także Biuro Cenzury Pocztowej. Ostrowiecka Komenda Rejonowa Uzupełnień w pierwszej kolejności miała uzupełniać żołnierzami rezerwy pułki piechoty w Sandomierzu, Staszowie, Jarosławiu, Rzeszowie, Przemyślu, pułk ułanów w Rzeszowie, pułki artylerii lekkiej w Kielcach i Jarosławiu, pułk strzelców podhalańskich w Samborze, pułk saperów w Przemyślu oraz szwadron kawalerii dywizyjnej i kompanie łączności w Kielcach.
Lekarzy kierowano z kolei do szpitali w całej Polsce. W ramach obrony przeciwlotniczej uruchomiono w 1937 r. w naszym mieście służbę dozorowania ze zbiornicą i specjalnymi posterunkami. Jego dowódca był kapitał Rauch. W marcu 1939 r. powstały także dwa plutony artylerii przeciwlotniczej, mające zapewnić ochronę Zakładom Ostrowieckim. Były uzbrojone w cztery działa przeciwlotnicze kaliber 40 mm ?Bofors? i 4 ciężkie karabiny maszynowe. Co ciekawe, koszt wystawienia jednego plutonu wynosił według cen z 1938 r. ok. 260 tys. zł. Po zajęciu Ostrowca przez Niemców żołnierze z obu plutonów walczyli nad Wisłą. Co ciekawe, w 1938 r. z budżetu miasta na obronę przeciwlotniczą i przeciwgazową wydatkowano 1.827 zł, a w 1939 r. już ponad 25 tys. zł.

-Ostrowiec odegrał istotną rolę w systemie obronnym II RP ze względu na istnienie garnizonu Wojska Polskiego, szczególnie w pierwszych latach niepodległości oraz produkcję zbrojeniową Zakładów Ostrowieckich. Był ważnym ośrodkiem obrony przeciwlotniczej oraz w zakresie aprowizacji ? reasumuje dr Tadeusz Banaszek.