Shalom Aleichem. Od syjonistycznej szkoły po piekarnię, a dziś pustostan…

W przedwojennym Ostrowcu idąc ulicą Iłżecką w kierunku Rynku najpierw mijało się Domy Heinego i kamienicę Rosenmana, a później można było skręcić w prawo do Szkoły Mizrachi Yavne z siedzibą przy numerze 19. Szkoła ta była zarządzana przez religijny ruch syjonistyczny Mizrachi. Budynek służył także jako sala towarzyska, w której odbywały się wydarzenia syjonistyczne. Dzięki ujawnionemu przez Adrianę Lerman fotografii wiemy, że w 1937 roku odbył się w jej murach Bazar Purimowy.  W okresie okupacji w budynku szkoły mieściła się „kuchnia dla ubogich i głodnych”.

Po wojnie, o czym pisała kilka lat temu nasza redakcyjna koleżanka Joanna Boleń, budynek kupił warszawiak Ignacy Gierzkowski, który w stolicy poznał tajniki rzemiosła piekarskiego. Do Ostrowca Świętokrzyskiego przeniósł się i znalazł zatrudnienie w piekarni Wiktorii Łebek, gdzie poznał przyszłą żonę Mariannę Mendyk. Od 1936 roku wspólnie prowadzili piekarnię w Kunowie. W 1945 roku to właśnie Gierzkowscy zakupili budynek przy ulicy Iłżeckiej 19 w Ostrowcu, gdzie planowali uruchomić piekarnię. Niestety, władze komunistyczne nie wydały im stosownego pozwolenia na rozpoczęcie działalności. Własną piekarnię Gierzkowskim udało się otworzyć dopiero w 1959 roku. To była mała piekarnia, ale już wtedy Ignacy Gierzkowski zatrudniał kilka osób. Po 1970 roku wypiek chleba i bułek w piekarni przy ulicy Iłżeckiej kontynuowała córka Irena z mężem, Alfredem Skalskim aż do 2000 roku, kiedy to przeniesiono produkcję do nowopowstałego większego zakładu na os. Stawki. Z kolei w 2008 roku A.Skalski już wraz synem Grzegorzem przenieśli zakład na ulicę Kilińskiego.

Dziś budynek jest pusty i nieużytkowany. Jest własnością firmy FPHU Publima, która deklaruje współpracę i wolę upamiętnienia tego miejsca niezależnie od tego, co powstanie w tym miejscu i jakie będą dalsze losy budynku.

Przedwojenna Iłżecka nierozłączna związana jest z ostrowieckimi Żydami. Dom Heinego, w którym w latach 30. działała szkoła religijno – talmudyczna „Bejs Josef", której dążeniem było „wykształcenie rabinów i autorytetów duchowych żydowskich", a w czasie wojny mieścił się Judenrat, był jednym z kilku ważnych obiektów żydowskich przy tej ulicy. Przy Iłżeckiej 32 był bunkier, który został zbudowany przez ostrowieckich bojowników młodzieżowych, którzy uczestniczyli w powstaniu w getcie warszawskim. Zbudowali oni bunkier, który miał ich chronić przed przymusowym zgromadzeniem na Rynku podczas likwidacji getta 11 października 1942 roku. Niestety, tego budynku już nie ma. No i przy Iłżeckiej 19 znajdowała się żydowska szkoła syjonistyczna. Z kolei przy Iłżeckiej 16 znajdowało się studio fotograficzne Rembrandta, należące do Szmula Muszkiesa.

Jak to się stało, że w Ostrowcu powstała szkoła syjonistyczna Mizrachi? Otóż, jak pisze Waldemar Ryszard Brociek w „Żydach Ostrowieckich. Zarysie dziejów…”, w naszym mieście powstawały dla młodzieży żydowskiej szkoły z inspiracji partii politycznych. Narodowosyjonistyczna partia Mizrachi zorganizowała właśnie szkołę Towarzystwa „Mizrachi” i szkołę Żydowskiego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Jawne”, w których starano się pogodzić kształcenie religijne ze świeckim. Części przedmiotów uczono po hebrajsku, niektóre po polsku. W 1934 r. odnotowano w Ostrowcu zjazd uczniów starszych klas szkół powszechnych, prowadzonych przez „Jawne”. Uczestniczyła w nim młodzież z Kielc, Opatowa, Sandomierza, Staszowa, Stopnicy, Suchedniowa i Szydłowca.

W latach 1915-1918 nastąpił rozwój szkolnictwa żydowskiego. Oprócz tradycyjnych chederów naukę podjęły: Talmud Tora finansowana przez Mizrachi - szkoła kierowana przez Arona Weinera oraz szkoły zorganizowane przez Poalej Syjon, gdzie uczyło się około 150 dzieci. Wtedy też założono Towarzystwo Linas Hacedek.

Jichak Cwi Wiener – dyrektor szkoły przy ulicy Iłżeckiej 19 był niezwykle ciekawą postacią. Jak dowiadujemy się z „Almanachu Szkolnictwa Żydowskiego w Polsce” - Trzeciego Zeszytu Okazowego z 1937 roku  urodził się w Będzinie w 1893 roku w rodzinie ortodoksyjnej. Pierwsze swe wykształcenie odebrał w chederze, następnie w Jeszybotach w Oświęcimiu, Makowie i Górze Kalwarii. Z Góry Kalwarii został wysłany do Piaseczna na uzupełnienie w nauce rabinackiej celem uzyskania ,,Semichy”. W 1916 roku, z chwilą powstania szkół narodowo- religijnych ,,Mizrachi“ został powołany przez centralne instancje ,,Mizrachi“ w Polsce do aktywnej współpracy. Stał na straży wychowania religijnonarodowego młodzieży żydowskiej w Polsce. Kierował szkołami ,,Mizrachi“ w Sosnowcu, naszym Ostrowcu, Jędrzejowie i Miechowie kieleckim. Od 1927 roku mieszkał w Katowicach, gdzie rozwijał działalność na rzecz odrodzonej mowy i kultury hebrajskiej w myśl religijnonarodowej tradycji żydostwa. Wraz z rabinem Lewinem współdziałał przy założeniu gminnej szkoły religijnej „Talmud Tora“ w Katowicach. Przez trzy lata uczył języka hebrajskiego w szkole powszechnej państwowej. Od 1935 roku wykładał język hebrajski i nauki judaistyczne w szkole hebrajskiej koedukacyjnej przy gminie żydowskiej w Katowicach. Jak czytamy: „…Wielu uczniów, którzy uczyli się u Jicchaka Cwi Wienera wstąpiło później do innych szkół średnich żydowskch i stanowili wzorowy element uczniowski…”.

O ruchu syjonistycznym dowiadujemy się z artykułu w Yizkor Book z 1971 roku, przetłumaczonego przez Sarę Mages. Otóż, 25 kwietnia 1918 roku, dokładnie w poniedziałek, w pośrednie dni Paschy, w naszym mieście odbyło się spotkanie założycielskie Mizrachi. Pan YM Rappaport, który został wybrany na przewodniczącego, otworzył zgromadzenie i wezwał zebranych do pracy. Liczba członków sięgnęła osiemdziesięciu. Do komisji tymczasowej wybrani zostali panowie: AY Mintzberg, A, Alterman, M. Szajner, B. Tropper, Y. Eiger, A. Baumfeld, A. Halshtok, M. Herceg, D. Brandspiegel. Komisja w imieniu stowarzyszenia posadziła jedenaście drzew w nowo założonym przez stowarzyszenie „Ostrowcu Ogrodzie” w Mizrachi. Organizacja Mizrachi postawiła sobie za cel rozpoczęcie szerokiej propagandy na rzecz idei Mizrachi. W czerwcu 1920 roku Stowarzyszenie Mizrachi liczyło już 178 członków.

7 kwietnia 1921, w wigilię Purim, w chederze Mizrachi odbyło się przyjęcie hebrajskie w sali teatralnej. Uczestniczyli w nim członkowie, uczniowie chederu i uczniowie klas wieczorowych. Sala była wypełniona po brzegi. Nauczyciel Mandelbaum otworzył przyjęcie w języku hebrajskim. Spektakl Szalom Alejchem Jehudi został wystawiony w trzech aktach, a Dawid i Goliat w pięciu aktach. W podniosłym nastroju śpiewano pieśni, a przy dźwiękach śpiewu Hatikvah zebrani opuścili salę. Przy udziale nauczycieli i uczennicy Egar wydano jednorazową gazetę Or Tora. Tytuł okolicznościowego wydawnictwa pochodził od nazwy chederu. Wreszcie, w niedzielę 12 maja 1921 roku, zwołano zebranie założycielskie Ce'irei HaMizrachi w naszym mieście, które odbyło się w sali Mizrachi.

W tym czasie czołową postacią ruchu syjonistycznego w naszym mieście był Mosze Lederman. Uchodził za uczciwego człowieka, który swoją hojną osobowością górował nad resztą nominatów publicznych miasta Ostrowiec. Jego zaangażowanie w sprawy publiczne było ogromne. Był gorącym orędownikiem założenia w Ostrowcu szkoły Mizrahi Jawne, w której później przez lata pełnił funkcję jej kierownika. Ze zgromadzonych dokumentów wynika, że za pomocą wydawanej w języku jidysz gazety Hajnt w numerze z 11 czerwca 1926 roku poszukiwał doświadczonego nauczyciela - dyrektora do nauczania w szkole Mizrahi. Sam nie dożył Syjonu. Znalazł się bowiem wśród szanowanych członków społeczności aresztowanych i osadzonych w areszcie w Radomiu. Dzięki dużym wysiłkom i pokaźnemu okupowi udało się w końcu uwolnić jego i innych więźniów. Zmarł w 1941 roku.

Wnętrza byłej szkoły i piekarni przy ulicy Iłżeckiej 19 zwiedziliśmy wraz z Avi Boreinsteinem, założycielem Projektu Pamięci Żydów Ostrowieckich. Wspólnie zastanawialiśmy się, jakie będą dalsze losy budynku, który wymaga gruntownego, generalnego remontu?